ΤΑΦΙΚΑ ΕΘΙΜΑ ΜΕΤΑ ΟΜΗΡΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

     Οι Έλληνες έχουν διδαχθεί από τον θεό του Κάτω Κόσμου, τον τρόπο που θα πρέπει να εκπληρώνουν τα χρέη τους προς τους νεκρούς. Τα παιδιά δια νόμου είναι υποχρεωμένα να αναλάβουν τα έξοδα και τη  νεκρώσιμη τελετή των γονιών τους. Ο Σόλων με νόμο  εξαιρεί τα παιδιά των γονιών εκείνων που δεν έχουν προνοήσει να τους μάθουν μια τέχνη (εφόσον δεν γνωρίζουν κάποια τέχνη, δεν έχουν εργασία και χρήματα). Οι τελετές αυτές δίνουν συχνά το έναυσμα για όσους δεν έχουν κληρονόμους να αποκτήσουν, υιοθετώντας κάποιον προκειμένου να  εξασφαλίσουν την εφαρμογή των ταφικών εθίμων.

     Οι Έλληνες εφαρμόζουν ως την υπο-μυκηναϊκή περίοδο τον ενταφιασμό ως αποκλειστική πρακτική κήδευσης. Από τον 11ο αιώνα π.κ.χ. εμφανίζεται η πρακτική της καύσης των νεκρών. Στην συνέχεια έως την επιβολή του χριστιανισμού εφαρμόζουν και τις δύο μεθόδους κήδευσης ανάλογα την ιστορική περίοδο και την περιοχή. Ο Όμηρος και στα δύο του έπη φαίνεται να γνωρίζει μόνο την πρακτική της καύσης των νεκρών (;). Η νεκρική τελετή από την ομηρική εποχή περιλαμβάνει: α) την πρόθεση β) την εκφορά γ) την ταφή ή καύση και  δ) τον περίδειπνο.

Α.    Η πρόθεση είναι η εναπόθεση του στολισμένου νεκρού πάνω σε λέκτρο (κλίνη). Οι συγγενείς πλένουν τον νεκρό, τον μυρώνουν, τον στεφανώνουν με άνθη και τον καλύπτουν με λευκό σεντόνι. Στο στόμα του τοποθετούν έναν οβολό, για τα ναύλα που θα πληρώσει στον Χάροντα, που θα τον μεταφέρει  στο απέναντι μέρος της λίμνης Στυγός. Τα πόδια τα νεκρού είναι στραμμένα προς την θύρα, ενώ το πρόσωπο του κοιτάει πάντα την ανατολή. Πλάι του τοποθετούνται οι αοιδοί, οι γονείς του νεκρού, οι φίλοι του, οι μοιρολογίτρες, οι οποίες τραγουδούν τον τελετουργικό θρήνο. Ο θρήνος είναι απαραίτητο καθήκον των γυναικών. Παράλληλα με τον θρήνο τραβάνε τα μαλλιά τους, χτυπάνε το στήθος τους και  γδέρνουν τα μάγουλά τους. Οι γυναίκες καλύπτουν το πρόσωπο τους με καλύπτρα και όλοι οι συγγενείς και οι φίλοι πέφτουν σε βαθιά θλίψη: κυλιούνται στον πηλό ή στο χώμα, καλύπτουν το κεφάλι τους με στάχτη και εξωτερικεύουν το "μίασμα τους" κόβοντας τα μαλλιά τους. Οι γυναίκες προσφέρουν μελιττούτες στον νεκρό, για να γλυκάνει με αυτές τον Κέρβερο, ώστε να τον αφήσει να περάσει το κατώφλι του Κάτω Κόσμου. Όσο βρίσκεται στην οικία του ο νεκρός, έξω από την θύρα τοποθετούν ένα αγγείο γεμάτο νερό, το λεγόμενο Αρδάνιο, για να πλυθούν όσοι έρχονταν σε επαφή μαζί του.

     Η διάρκεια της δημόσιας έκθεσης του νεκρού είναι γενικά σύντομη, αλλά ποικίλλει. Στην Κλασική εποχή θα έρθει πολλές φορές η νομοθεσία να την περιορίσει. Η σκιά του Πάτροκλου ζητάει να συντομευθεί ο χρόνος της δημόσιας έκθεσης του. Αντίθετα το σώμα του Έκτορα μένει εκτεθειμένο εννέα ημέρες, ενώ του Αχιλλέα δέκα επτά.

Β.   Έπειτα ακολουθεί η εκφορά του νεκρού, μια πολυτελή πομπή που αποτελείται από τις μοιρολογίτρες, που ακολουθούν με τα πόδια και από τους άνδρες, που είναι ανεβασμένοι σε άμαξες. Στην Αθήνα ο Σόλωνας απαγορεύει στις γυναίκες κάτω των 60 ετών να παρευρίσκονται στις εκφορές. Ο νεκρός μεταφέρετε στον τόπο της ταφής ή της καύσης στον ώμο ή πάνω σε άμαξα. Οι Λακεδαιμόνιοι τον μεταφέρουν επάνω σε ασπίδες. Το καθήκον αυτό το έχουν οι συγγενείς και σε ορισμένα μέρη και οι φίλοι του νεκρού. Σύμφωνα με νόμο η νεκρική πομπή πρέπει να περάσει από τους δρόμους της πόλης σιωπηλά. Η εκφορά στην Ελλάδα γίνεται την μέρα με εξαίρεση την Αθήνα, που γίνεται πριν την ανατολή του ήλιου.

Γ.     Η ταφή είναι η τελετή του ενταφιασμού ή της καύσης και της εναπόθεσης των οστών ή της τέφρας σε τύμβο. Σε λάκκους ανοιγμένους γίνονται οι σπονδές και θυσίες με  μαύρες και στείρες δαμάλες (αγελάδες) και μαύρα πρόβατα, το έθιμο λέγεται «απαρχαί» προσφορές. Οι σπονδές γίνονται από αίμα, νερό, οίνο και γάλα, κυρίως δε με μέλι που θεωρείται σύμβολο θανάτου.

     Δίπλα στον νεκρό σώμα τοποθετούνται και κάποια κτερίσματα, που έχουν σχέση με την καθημερινότητα του, το επάγγελμα του ή την ηλικία του. Για παράδειγμα οι άνδρες θάβονται με τα όπλα τους, οι γυναίκες με τα κάτοπτρα τους και τα παιδιά με τα παιχνίδια και θήλαστρα τους. Σε κάποιες περιπτώσεις στους λάκκους τοποθετούν εγχάρακτες πλάκες με αναθηματικά κείμενα (καταδεσμοί) ή με Ορφικούς ύμνους και Πυθαγόρειες συμβουλές προς τον νεκρό. Κοινά κτερίσματα είναι τα πήλινα αγγεία ενώ λιγότερο συχνά είναι τα λίθινα ή από μέταλλο αγγεία, ειδώλια, λυχνάρια και νομίσματα. Κατά την εποχή του Κέκροπα οι νεκροί θάβονται σε οριζόντια ύπτια θέση, ώστε το πρόσωπο του νεκρού να βλέπει την ανατολή, ενώ οι Μεγαρείς βλέπουν προς τη δύση.

     Κατά την πρακτική της καύσης, ο νεκρός καλύπτεται με λίπος από τα ζώα που θυσιάζονται (το κρέας στην συνέχεια θα καταναλωθεί στον περίδειπνο). Μαζί με το νεκρό στην πυρά θέτουν τις προσφορές των συγγενών και των φίλων. Οι προσφορές είναι συνήθως ζώα, αρώματα, αμφορείς γεμάτοι με μέλι και λάδι και αγαπημένα αντικείμενα του νεκρού. Ο σωρός των ξύλων ετοιμάζεται από τους συγγενείς ή τους φίλους και ο νεκρός τοποθετείται στην κορυφή του σωρού. Οι συγγενείς και οι φίλοι του, στέκονται  ολόγυρα στην πυρά.

Τεφροδόχος

     Όταν η φωτιά σβήσει σκορπίζουν κρασί πάνω στις στάχτες, μαζεύουν τα οστά και τα τοποθετούν σε μία υδρία, αφού προηγουμένως τα περάσουν με δύο στρώματα λίπος. Ύστερα τυλίγουν την ίδια την υδρία σε ένα ύφασμα και την τοποθετούν σε έναν τάφο, που τον καλύπτουν με φαρδιές πέτρινες πλάκες. Από πάνω ρίχνουν χώμα, κατά τρόπο που να σχηματίζεται ένας τύμβος, στην κορυφή του οποίου τοποθετούν, ορισμένες φορές μία στήλη (πέτρα). Στην στήλη σκαλίζουν επιγραφές, όπου αναφέρεται το όνομα του νεκρού, το γενεαλογικό του δέντρο, οι αρετές του και το όνομα του καλλιτέχνη. Υπάρχουν και ομοιώματα εκφραστικά των νεκρών, χαρακτηριστικά όπως ο κύων, πάνω στον τάφο του Διογένους ή ο κύκλος και ο κύλινδρος στον τάφο του Αρχιμήδη.

     Τον 6ο αιώνα π.κ.χ. παρατηρούμε έναν περιορισμό σε ταφικά μνημεία. Ο Σόλων περιορίζει τα έξοδα στα ταφικά έθιμα. Περισσότερες είναι οι καύσεις παρά οι ταφές.

      Οι τάφοι συνήθως τοποθετούνται έξω από την πόλη, στα πλάγια των δρόμων ή και στα υψώματα των πόλεων, αν επρόκειτο για διακεκριμένους πολίτες που έχουν προσφέρει υπηρεσία στην πατρίδα τους. Τα πρώτα χρόνια οι τάφοι είναι κοινοί λάκκοι σκαμμένοι στη γη και λέγονται «υπόγαια». Αργότερα τους στρώνουν με λίθους και τους στεγάζουν κάτω από θόλο. Πάνω από τον τάφο ρίχνουν χώμα και η πράξη λέγεται «χέειν σήμα», όπου σήμα λέγεται το μνήμα. Οι τάφοι από λίθους που λειαίνονται με μεγάλη τέχνη, λέγονται «ξεστοί τάφοι, ή τύμβοι».

     Για αυτούς που έχουν χαθεί σε μάχες μακριά από την πατρίδα τους και έχουν στερηθεί την ταφή, υπάρχουν οι τάφοι λεγόμενοι «κενοτάφια». Τα κενοτάφια δέχονται τις ίδιες τιμές με τους κοινούς τάφους. Επικαλούνται το όνομα του νεκρού τρεις φορές και παρακαλούν την ψυχή του να εισέλθει στον τάφο. Αυτό συμβαίνει γιατί υπάρχει η πεποίθηση ότι εάν δεν δοθούν στους νεκρούς οι απαραίτητες τιμές, η ψυχή τους θα περιπλανιέται άθλια για εκατό χρόνια.

     Ο Κικέρωνας περιγράφει τη συνήθεια να φυτεύουν λουλούδια στο σημείο της ταφής για να αγαλλιάσει η ψυχή του νεκρού και να εξαγνιστεί το έδαφος. Συνήθως αυτά είναι σέλινο ή  πετροσέλινα (μαϊντανό), από εκεί βγαίνει και η φράση για όσους κοντεύουν να πεθάνουν «αυτός είναι για τα σέλινα». «Δείται σελίνου» λένε για όσους είναι βαριά ασθενείς ή πνέουν τα λοίσθια. Αγαπημένο άρωμα των νεκρών θεωρείται το μύρο από ρόδα, με αυτό ραντίζουν τις πλάκες των τάφων.

   Μετά την ταφή προς τιμήν σημαντικών προσώπων, συνηθίζεται να εκφωνούν «επιτάφιους λόγους» και να διοργανώνουν «επικήδειους αγώνες». Οι επιτάφιοι λόγοι χρηματοδοτούνται από την πόλη. Ο πιο γνωστός σωζόμενος επιτάφιος λόγος είναι αυτός που εκφώνησε ο Περικλής. Ο Όμηρος (Ιλιάς ραψ. 23η) περιγράφει τους αγώνες που διοργάνωσε ο Αχιλλέας προς τιμήν του Πάτροκλου. Οι αγώνες  συνεχίζονται ως τις μέρες του Ησιόδου.

Ελευσινιακό νεκρόδειπνο

Δ.   Μετά την ταφή η συνοδεία επιστρέφει στο σπίτι του νεκρού για να ετοιμάσουν τον περίδειπνο.  Πριν μπουν στην οικία εξαγνίζουν τον χώρο, πλένουν τα χέρια και το κεφάλι τους, για να αποβάλλουν το μίασμα από πάνω τους. Στον περίδειπνο ή νεκρόδειπνο η ψυχή του νεκρού παρευρίσκεται και γι' αυτό απαγορεύεται να λεχθεί οτιδήποτε στην διάρκεια του γεύματος που να μην αποτελεί έπαινό του. Σε παλαιότερα χρόνια το φαγητό ετοιμαζόταν και τρωγόταν δίπλα στον τάφο.

     Οι συγγενείς του νεκρού απέχουν από κάθε διασκέδαση, συμπόσια, δημόσιες τελετές και αγώνες. Αφαιρούν κάθε στολίδι και φορούν ως επί το πλείστον μαύρα.

     Δυο μέρες μετά την ταφή διοργανώνονται τα τρίτα, ενώ οχτώ μέρες μετά την ταφή ακολουθούν τα έννατα, που πραγματοποιούνται στο σημείο ταφής και επαναλαμβάνονται τον μήνα Ανθεστηριώνα. Αυτές κυρίως είναι οι τιμές που αποδίδονται από τους Έλληνες προς τους νεκρούς, τα λεγόμενα ΔΙΚΑΙΑ και ΟΣΙΑ.