Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑΘΗΝΑ ΚΑΙ ΣΠΑΡΤΗ

ΑΘΗΝΑ

Αναπαράσταση από τον γάμο  Δία - Ήρα

Ο γάμος κατά τους Ομηρικούς χρόνους μέχρι την Κλασική εποχή είναι ένας θεμελιώδης θεσμός που δεν ενδιέφερε μόνο την οικογένεια και το ζευγάρι, αλλά και την Πολιτεία. Τουλάχιστον αυτό φαίνεται να συμβαίνει στην Αθήνα και στην Σπάρτη και γι' αυτό το λόγω λαμβάνει η πολιτεία μέτρα νομοθετικής οικονομίας και προστασίας του θεσμού. 

   Ο Σόλων είναι ο πρώτος που θα επιχειρήσει  νομικές ρυθμίσεις για τον γάμο και τα κληρονομικά δικαιώματα. Στις αρχές του 6^ου αιώνα  π.κ.χ. εισάγει το θεσμό της διαθήκης και ψηφίζει νόμους για την ‘’επίκληρο’’ κόρη, την ορφανή κόρη δηλαδή, που είναι κληρονόμος αλλά όχι και δικαιούχος της πατρικής περιουσίας. Η επίκληρος αφού δεν υπάρχουν άρρενες απόγονοι, είναι υποχρεωμένοι να παντρευτεί τον πιο κοντινό της συγγενή, με τον τρόπο αυτό επιδιώκεται να παραμείνει η  πατρική περιουσία στα μέλη της ευρύτερης οικογενείας.

   Στα τέλη του 6^ου αιώνα π.κ.χ. ο Κλεισθένης ο ιδρυτής της δημοκρατία ψηφίζει νόμο σύμφωνα με τον οποίο πολίτες είναι όσοι έχουν πατέρα Αθηναίο πολίτη. Αργότερα στα μέσα του 5^ου αιώνα ο έλεγχος της πόλης και ο καθορισμός των πολιτικών και κληρονομικών δικαιωμάτων ολοκληρώνεται με τον Περικλή. Ο Περικλής αλλάζει το νόμο και πολίτες θεωρούνται πλέον όσοι προέρχονται από νόμιμο γάμο από Αθηναίο πολίτη και Αθηναίας αστής. Έτσι μετά το 451 π.κ.χ. όλοι οι μητρόξενοι θεωρούντε νόθοι και αποκλείοντε από την διακυβέρνηση της πόλης.

   Ο θεσμός αυτός απασχολεί έντονα και τους φιλοσόφους της εποχής. Διότι αντιλαμβάνοντε και αυτοί πως μόνο ένα υγιές και νέο ζευγάρι δημιουργεί σωματικά και διανοητικά υγιείς απογόνους. Ο γάμος για να είναι επιτυχείς θα πρέπει να γίνεται όταν τα σώματα δεν είναι ανώριμα, ούτε γερασμένα γιατί όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης: "Τα παιδιά των μεγαλύτερων σε ηλικία, καθώς και αυτά των νεότερων, είναι ατελή και σωματικά και διανοητικά, ενώ τα παιδιά των γερόντων είναι ασθενή". Ο Ξενοφών προσθέτει: "Όρισε (ο νομοθέτης) να γίνονται οι γάμοι όταν τα σώματα βρίσκονται στην ακμή τους και αυτό επειδή το θεωρούσε συμφέρον για την ε υ γ ο ν ί α". Ο φιλόσοφος Σωκράτης γιος της μαίας Φαιναρέτης, αποδίδει μεγάλη σημασία στις δραστηριότητες των μαιών, με την προϋπόθεση πως αυτές γνωρίζουν άριστα να συνδυάζουν τα "προς σύζευξιν" άτομα: "Είναι πάρα πολύ ικανές προξενήτρες, αφού είναι πολύ σοφές στο να γνωρίζουν ποια γυναίκα πρέπει να παντρευτεί ποιον, για να γεννήσει άριστα παιδιά". Αντίστοιχα, ο Πλούταρχος αιτιολογεί το όριο ηλικίας: "Για να αποκτήσουν δυνατά παιδιά, εφόσον θα γεννηθούν από ώριμους γονείς". Ο Πλάτων στους "Νόμους" υποστηρίζει ότι οι νόμοι οι σχετικοί με το γάμο πρέπει να κατέχουν την πρώτη θέση στη νομοθεσία, επειδή αποτελούν τη βάση κάθε ευνομούμενης πολιτείας: "Άραγε η σύναψη γάμων δεν αποτελεί τη δημιουργική αρχή όλων των πόλεων; Και οι νόμοι οι σχετικοί με το γάμο, αν θεσπισθούν καλά, αποτελούν εχέγγυο ότι θα πάνε καλά όλα τα θέματα της πόλης". Και ο Πλάτων συνεχίζει και αναφέρει: "Ο κάθε πολίτης θα πρέπει να συνάπτει τον πιο συμφέροντα γάμο για την πόλη κι όχι τον πιο ευχάριστο για τον ίδιο". Και ο Πλούταρχος σε άλλο σημείο συνεχίζει: "Οι Σπαρτιάτες παντρεύονταν αφού άρπαζαν όχι μικρές ούτε ανώριμες για γάμο γυναίκες, αλλά αυτές που ήταν στο άνθος της ηλικίας τους και ώριμες". Παράλληλα ο Αριστοτέλης προβληματίζεται και προτείνει: "Αν πρέπει ο νομοθέτης από την αρχή να κοιτάξει πώς θα γίνουν τα σώματα των παιδιών όσο το δυνατόν καλύτερα, πρέπει αρχικά να επιμεληθεί τα σχετικά με το γάμο, πότε και ποιοι πρέπει να συνευρεθούν". Γι' αυτό το λόγο συνήθιζαν στην Αθήνα οι νέες να παντρεύοντε 15 χρονών ενώ οι άνδρες στην ωρίμανση τους, μετά τα 30!

   Η αγαμία και η ατεκνία από την άλλη θεωρούνται ντροπή. Στην Αθήνα οι άγαμοι στερούνταν κάθε είδους τιμής και φροντίδας από τους νεότερους ενώ τους αφαιρούνταν τα πολιτικά τους δικαιώματα προκειμένου να νυμφευτούν και να προσφέρουν απογόνους. Οι άτεκνοι μάλιστα ήταν ακόμη περισσότερο σε μειονεκτική θέση καθώς αποκλειόταν από τα αξιώματα. Για παράδειγμα ένας άτεκνος δεν μπορούσε ποτέ να εκλεγεί στρατηγός.

   Ο γάμος από έρωτα πάλι φαίνεται πως δεν ήταν συνηθισμένος. Η θέση που διαβάζουμε ότι εκφράσθηκε μπροστά σε αθηναϊκό δικαστήριο (Δημοσθένης εναντίον Νεαίρας), ότι έχουμε εταίρες για την ευχαρίστησή μας, παλλακίδες για τις καθημερινές φροντίδες και συζύγους για να μας κάνουν παιδιά και για να είναι πιστοί φύλακες των σπιτιών μας, φαίνεται ότι ήταν διαδεδομένη στην αρχαία κοινωνία!

   Στην Αθήνα ο γάμος πραγματοποιούνταν συνήθως το μήνα Γαμηλιώνα (δηλαδή από τα μέσα Ιανουαρίου έως τα μέσα Φεβρουαρίου),μήνας που γιορταζόταν ο γάμος του Δια και της Ήρας. Στην Κλασική εποχή ο νόμιμος γάμος περιλαμβάνει : α) την εγγύηση β) την έκδοση γ) την συμβίωση και δ) την απόκτηση αγοριού.

  Ο μνηστήρας πήγαινε στην οικία της κοπέλας και ζητούσε από τον πατέρα της να δώσει την συγκατάθεση του για τον γάμο. Η συμφωνία του γάμου ανάμεσα στον υποψήφιο γαμπρό και στον πατέρα της κόρης, για την παράδοση της δηλαδή στον οίκο του γαμπρού, ονομαζόταν εγγύηση. Ήταν ο σημερινός αρραβώνας. Κατά την συμφωνία μπορούσαν να προσφέρουν και προγαμήλια δώρα. Ο γαμπρός προσέφερε στον μέλλοντα πεθερό του τα ‘’έδνα’’ δηλαδή διάφορα γεννήματα, υφάσματα και κοσμήματα, ενώ ο πατέρας της νύφης προσέφερε τα ‘’μήλια’’ δηλαδή δώρα που θεωρούντε οι απαρχές της προίκας. Η προίκα μπορούσε να αποτελείται από ένα χρηματικό ποσό, από ρούχα και κοσμήματα καθώς και κτήματα. Η εγγύηση είναι δηλαδή ένα είδος προγαμιαίου συμβολαίου που περιλαμβάνει την υπόσχεση προίκας του πατέρα της νύφης. Ενώ η έκδοση περιλαμβάνει το τελετουργικό του γάμου  και την καταβολή της προίκας. Η γυναίκα σε αυτή την συζήτηση όπου ο πατέρας και ο επίδοξος μνηστήρας κανόνιζαν την ''εγγύηση'' δεν ήταν απαραίτητο να παρευρίσκεται. αφού η γνώμη της δεν είχε καμία βαρύτητα καθώς όπως αναφέρει και ο Πλάτωνας το δικαίωμα αυτό ασκούσε αποκλειστικά και μόνο ο πατέρας της νύφης. Αν δεν βρισκόταν στη ζωή τότε τον διαδεχόταν κατά σειρά ο παππούς, τα αδέλφια, η μάνα και αν δεν υπήρχαν καθόλου κοντινοί συγγενείς τότε το "δικαίωμα" ασκούσε ο εκάστοτε κηδεμόνας. 

   Ο γάμος είναι ένα σύνολο τελετών που διαρκούν τρείς μέρες. Οι γαμήλιες γιορτές του ζευγαριού διαρκούν τρείς μέρες και περιλαμβάνουν α) τα προαύλια β)τον κυρίως γάμο και γ) τα επαύλια.

   Προαύλια αποκαλούσαν την παραμονή του γάμου, που γινόταν η προετοιμασία του. Η νέα πραγματοποιούσε τα προτέλεια, την προκαταρτική θυσία προς τους θεούς του γάμου, που ήταν ο Ζεύς, η Ήρα, η Αφροδίτη, η Άρτεμις κ.α. Ιδιαίτερα στην Άρτεμη, η νύφη ανέθετε τα παιδικά της παιχνίδια, τα ρούχα, την ζώνη της (σύμβολο παρθενίας που θα εγκατέλειπε) και μια τούφα από τα μαλλιά της (σύμβολο της μετάβασης της στη νέα της ζωή). Χαρακτηριστικό είναι ένα επίγραμμα που βρέθηκε αφιερωμένο στην Άρτεμις από μια μελλόνυμφη, την Τιμαρέτη, για την τελετουργική αυτή πράξη. Σε ελεύθερη μετάφραση γράφει: Η Τιμαρέτη, τώρα που παντρεύεται, σου αφιερώνει, Άρτεμις Λιμνάτις, θεά παρθένα, όπως πρέπει σε παρθένα που είναι κι αύτη, το ντέφι της, το τόπι που αγαπούσε, το δίχτυ που έπιανε τα μαλλιά της και τις κούκλες της μαζί με τα ρουχαλάκια τους. 

γυναικεία λουτροφόρος

 
 Μετά τις θυσίες, την ίδια μέρα, ακολουθούσε το λουτρό των νεόνυμφων, γνωστό και ως λουτροφορία. Για το εξαγνιστικό λουτρό μια πομπή γυναικών κρατώντας πυρσούς στα χέρια μετέφερε το νερό σε ειδικά αγγεία, την λουτροφόρο, οι οποίοι ανάλογα με το σχήμα τους διακρίνοντε σε αυτές που προορίζονταν για το λουτρό που ήταν για τις νύφες, με τρείς λαβές υδρίες και σε αυτές που ήταν για το λουτρό του γαμπρού, με δύο λαβές αμφορείς. Το λουτρό γινόταν από νερό που προερχόταν από πηγές ή ποτάμια που σχετίζονταν με την ευγονία. Ο Θουκυδίδης μας πληροφορεί πως οι νεόνυμφοι της Αθήνας λούζονταν από νερό που προερχόταν από την πηγή της Καλλιρόης. Για το λουτρό των γυναικών δεν έχουμε παραστάσεις, ίσως γιατί υπήρχε ένα αίσθημα διακριτικότητας σχετικά με το λουτρό της νύφης. Το  λουτρό του γαμπρού φαίνεται πως δεν έχει ιδιαίτερη συμβολική αξία. 

   Η δεύτερη μέρα χαρακτηρίζεται από τις τελετές του κυρίως γάμου. Ο γάμος δεν έχει επίσημο θρησκευτικό χαρακτήρα, γι' αυτό και δεν τελείται σε ναό. Οι θύρες των σπιτιών του γαμπρού και της νύφης είναι στολισμένες με λουλούδια. Στον γυναικωνίτη οι γυναίκες στολίζουν τη νύφη σύμφωνα με τις οδηγίες μιας ηλικιωμένης και έμπειρης γυναίκας, της νυμφεύτριας. Η νυμφεύτρια την συνοδεύει και την κατευθύνει σε όλη την διάρκεια του γάμου. Η νύφη φοράει ένα ειδικό ιμάτιο και πέπλο που καλύπτει το πρόσωπο της. Ο γαμπρός συνοδεύεται από αντίστοιχο παράνυμφο ή νυμφευτή. Στην συνέχεια ο πατέρας της δίνει το γαμήλιο γεύμα, τη γαμική θύνη, που περιέχει κρέας, κρασί, άρτους και εδέσματα όπως γλυκά από αλεύρι, σουσάμι και μέλι. Οι γυναίκες στο γεύμα κάθονται ξεχωριστά από τους άνδρες, αυτό μας φανερώνει την αντίληψη της εποχής για την θέση της γυναίκας. Η νύφη συνεχίζει να φοράει την καλύπτρα στο πρόσωπο της καθ΄ όλη την διάρκεια του γεύματος. Ανάμεσα στους καλεσμένους κυκλοφορεί ένας νέος που μοιράζει άρτο, γλυκίσματα και δίνει ευχές στο ζευγάρι λέγοντας τη φράση : Εφυγον κακόν, εύρον άμεινον, που ίσως να σημαίνει την αποδέσμευση των νεόνυμφων από τις οικογένειες τους με σκοπό την δημιουργία μιας νέας οικογένειας καλύτερης και δυνατότερης από τις αρχικές. Η χρήση του ψωμιού συμβολίζει την αφθονία. Στο τέλος του γεύματος γίνονται τα αποκαλυπτήρια, τα Οπτήρια, όπως λέγονταν στην Αττική. Είναι η στιγμή που η νύφη φανερώνει το πρόσωπο της και θεωρείται πλέον παντρεμένη. Μετά από τα Οπτήρια η νύφη δέχεται δώρα και ευχές. 

Γαμήλια άμαξα με τη νύφη, το γαμπρό και τον νυμφευτη (αγγείο του 550 π.κ.χ.)

   Στο τέλος του δείπνου ο γαμπρός παίρνει τη νύφη από το χέρι και με συνοδεία συγγενών και φίλων την οδηγεί στο νέο της σπίτι. Τοο ζευγάρι πηγαίνει είτε πεζό είτε πάνω σε άμαξα, την κλινίδα, που την μεταφέρουν γαϊδουράκια ή βόδια. Η συνοδεία κρατάει πυρσούς και τα δώρα της νύφης. Ραίνουν το ζευγάρι με καρπούς, τα λεγόμενα καταχύσματα και τραγουδούν τραγούδια του Υμέναιου. Η δημόσια πομπή έχει σκοπό την γνωστοποίηση του γάμου στην κοινωνία. 

γαμήλια πομπή

   Όταν το ζευγάρι φτάσει στο νέο του σπίτι, δίνουν στη νύφη να φάει ένα φρούτο (μήλο η ρόδι σύμβολο εξασφάλισης της γονιμότητας) και ένα γλύκισμα. Μέσα στο σπίτι η νύφη περιφέρεται γύρω από τον βωμό των εφεστειων θεών και έπειτα η νυμφεύτρια οδηγεί το ζεύγος στο νυφικό θάλαμο. Ένας άνδρας φυλάει την πόρτα και οι υπόλοιποι τραγουδούν άσματα τα επιθαλασμια. Χτυπούν την πόρτα και θορυβούν για να απομακρύνουν το κακό. 

   Στα επαύλια, η επόμενη μέρα δηλαδή του γάμου, η νύφη θα παραδώσει την προίκα στον άνδρα της και θα δεχτεί δώρα από συγγενείς και φίλους. Το βράδυ ο γαμπρός παραθέτει πάλι δείπνο, την γαμηλια ή παννυχίδα με την οποία ολοκληρώνονταν οι γιορτές του γάμου. 

   Η ζωή στην αθηναϊκή οικογένεια μετά την τέλεση του γάμου κυλούσε ως εξής: Η γυναίκα περνάει τον περισσότερο χρόνο της στον γυναικωνίτη και είναι υπεύθυνη για την φροντίδα και την διοίκηση του σπιτιού. Έχει πολλούς δούλους, μάγειρα, παιδαγωγό και είναι υπεύθυνη για την ανατροφή των παιδιών. Είναι χαρακτηριστικό ένα απόσπασμα από τον Οικονομικό του Ξενοφώντος, όπου ο σύζυγος λέγει στη γυναίκα του (σε ελεύθερη μετάφραση): Πρέπει λοιπόν εσύ να μένεις στο σπίτι. Και τους υπηρέτες που έχουν δουλειά έξω από το σπίτι να τους στέλνεις στη δουλειά όλους μαζί, ενώ εκείνους που ασχολούνται μέσα στο σπίτι να τους επιβλέπεις εσύ η ίδια. Να παραλαμβάνεις αυτά που φέρνουν εσύ και να κανονίζεις ποια πρέπει να ξοδευτούν και αυτά που περισσεύουν να φροντίζεις να φυλαχτούν. Γιατί δεν πρέπει να ξοδεύουμε μέσα σε ένα μήνα όσα θα έπρεπε να ξοδευτούν σε ένα χρόνο. Να κοιτάζεις ποιοι χρειάζονται ρούχα. Να φροντίζεις ώστε το σιτάρι να είναι κατάλληλο. Και αν κανένας αρρωστήσει να παίρνεις όλα τα μέτρα για να γίνει καλά. Ωστόσο η γυναίκα των χαμηλότερων τάξεων  βγαίνει συχνότερα από το σπίτι, εμπορεύεται και συναλλάσσεται κοινωνικά. Ο άνδρας από την άλλη ασχολείται με τις αγροτικές ή άλλες βιοποριστικές εργασίες με την βοήθεια των δούλων. Συναλλάσσεται κοινωνικά, εμπορεύεται, ταξιδεύει, πολεμά. Ασχολείται με την εκκλησία και με τα κοινά. Ο εύπορος νέος επίσης μπορεί να συναλλάσετε και συνάπτει ελεύθερα σχέσεις  και με άλλες γυναίκες, παλλακίδες ή εταίρες.   

   Βέβαια όλοι οι γάμοι δεν ήταν επιτυχημένοι. Το διαζύγιο ήταν εύκολο για τον άνδρα, που μπορούσε να χωρίσει χωρίς αιτιολογία. Δικαιολογημένα χώριζε, αν ήθελε, από μια στείρα γυναίκα και με την επιταγή του νόμου από μια αποδεδειγμένα μοιχό. Για την γυναίκα τα πράγματα ήταν πολύ πιο δύσκολα. Ο κύριος λόγος για να ζητήσουν διαζύγιο στην Αθήνα έπρεπε να καταθέσουν σχετικά γραπτή αίτηση στον αρμόδιο άρχοντα ήταν η άσκηση βίας εκ μέρους του συζύγου. Οι δικές του εξωσυζυγικές δραστηριότητες, η δική του μοιχεία, αντιμετωπιζόταν με ανεκτικότητα. Χαρακτηριστική σχετικά είναι η τύχη της Ιππαρέτης, της γυναίκας του Αλκιβιάδη, που ήταν κόρη του πάμπλουτου Καλλία. Μη αντέχοντας τις ακολασίες του συζύγου της έφυγε στο σπίτι του πατέρα της. Όμως ο Αλκιβιάδης την άρπαξε όταν πήγε να καταθέσει την αίτηση διαζυγίου μέσα από την αγορά και την φυλάκισε στο σπίτι του. Η Ιππαρέτη πέθανε σύντομα, χωρίς να προλάβει να διεκδικήσει ξανά την ελευθερία της. Στοιχείο πάντως δίκαιας αντιμετώπισης των δύο οικογενειών αυτών που χώριζαν ήταν ότι έπρεπε ο σύζυγος να επιστρέψει την προίκα. 

  ΣΠΑΡΤΗ

   Στην Σπάρτη ο γάμος ήταν υποχρεωτικός από το νόμο. Είχε καθιερωθεί μάλιστα και γιορτή κατά την οποία οι άγαμοι χλευάζονταν από το συγκεντρωμένο πλήθος.  

   Η νομοθεσία της Σπάρτης για το γάμο, μπορεί να χαρακτηριστεί ως μία από τις τολμηρότερες αλλά και τις πιο παράδοξες, στο θέμα της ευγονικής των αρχαίων: "Νόμος των Σπαρτιατών ορίζει ως τιμωρίες την μεν πρώτη του αγαμίου, τη δεύτερη του οψιγαμίου, τρίτη δε και μεγαλύτερη όλων του κακογαμίου".

   Ο γάμος στη Σπάρτη διέφερε αρκετά από τις άλλες πόλεις- κράτη, όπου είχε ένα στοιχείο αρπαγής. Η νυμφεύτρια έπαιρνε στα κρυφά τη νύφη, της έκοβε σύρριζα τα μαλλιά, της έβαζε ανδρικό ιμάτιο και υποδήματα και την οδηγούσε στη σκοτεινή στιβάδα του νυμφίου, όπου κι’ αυτός έμπαινε κρυφά και αφού βρισκόταν μαζί της έφευγε πάλι για τον καταυλισμό και τους συντρόφους του. Ο Πλούταρχος που αναφέρει το έθιμο και λέγει ότι ο σύζυγος μπορούσε να κάνει πολλά παιδιά προτού δει τη γυναίκα του στο φως της ημέρας. Γιατί και μετά το γάμο οι νυκτερινές επισκέψεις των ανδρών συνεχίζονταν μέχρι τα τριάντα τους. Μέχρι να τα φθάσουν δεν επιτρεπόταν να κοιμηθούν στο σπίτι τους.    

   Οι γυναίκες στη Σπάρτη ήταν πολύ ποιο ελεύθερες σε σχέση με την Αθήνας όχι μόνο έβγαιναν ελεύθερα από τα σπίτια τους αλλά γυμνάζονταν στα στάδια και τις παλαίστρες μαζί με τους άνδρες. 

   Στη Σπάρτη μόνο ο έχων γεννήσει άρρεν μπορούσε να αποκαλείται “αθάνατος” αφού το αγόρι θα συνέχιζε το ένδοξο όνομα παίρνοντας τη θέση του πατέρα στο πεδίο της μάχης υπερασπιζόμενο την ασφάλεια της πατρίδας.